Çin-Tayvan anlaşmazlığı 70 yılı fazla süredir askeri gerilimlere faktör oluyor

Pekin

Tayvan Adası, İkinci Dünya Savaşı’nın böylelikle Japon işgalinin sona ermesi ve Çin egemenliğine geçmesinden bu yana, bölgedeki gerilim merkezlerinden bir tanesi yerine öne çıkıyor.

Anlaşmazlık, Pekin yönetiminin, sonuç günlerde Tayvan’daki hükümetin “Hava Savunma Tanımlama Sahası” (ADIZ) anons etmiş bulunduğu alana üstün dereceli sayıda harp uçağıyla girmesiyle baştan arsıulusal gündemde öne çıktı.

Tayvan ile Çin anakarası arasındaki cepheleşme, 1949’dan beri güzeşte 70 yılı birlikte hayli müddette alanda birlikte hayli sayıda arbede ve askeri gerilime minval açtı.

Tayvan Boğazı, çağ de toy gerilimlere dü canlı görünüyor.

Batı Pasifik’in ciddi “daralma noktası”

Geçmişte Portekiz sömürgesi olup “Formoza” adıyla aşina ada, Pasifik Okyanusu’nun garp kıyısında, ABD’li müverrih ve askeri izleme uzmanı Alfred Thayer Mahan’ın şişman güçlerinin derya hakimiyeti stratejilerinin aslını oluşturduğunu öne sürdüğü, okyanusun namüsait geçitlere ve boğazlara bağlandığı “daralma noktalarının” en önemlilerinden bir tanesi yerine öne çıkıyor.

Güney Çin Denizi ile Doğu Çin Denizi ve Filipin Denizi arasındaki eleştiri intikal noktasında mevcut ada, evren ticaretinin kestirmece üçte birinin güzergahı bulunan birlikte bölgenin merkezinde toprak alıyor.

İç Savaş ve sonrasındaki çatışmalar

İkinci Dünya Savaşının sona ermesinin ardından, Tayvan'da 1895’teki Birinci Çin-Japon savaşından beri devam eden Japon işgali sonuç buldu. Ada, o tam Çin Cumhuriyeti’nde iktidarda bulunan Milliyetçi Parti (Koumintang/KMT) himayesine verildi.

Bu çağda adanın domestik halkı ile Koumintang yönetimi ortada gerilimler meydana geldi. 1947 yılında, “28 Şubat” olayı yerine anılan ayaklanma girişimi Milliyetçiler kabilinden hunriz halde bastırıldı.

Ne mevcut ki ülkede o tam Çin Komünist Partisi (ÇKP) ile KMT ortada hunriz birlikte iç harp yırtık vermişti. Savaş, 1949’da Komünistlerin kesme zaferiyle sonuçlandı. Mao Zıdong önderliğindeki ÇKP, 1 Ekim’de Pekin’de Çin Halk Cumhuriyeti’nin (ÇHC) kuruluşunu anons etti.

Yenik sakıt KMT personelleri ise Komünistlerin derya gücünün güçsüz olmasından bilistifade Tayvan Adası’na çekildi. Çan Kay-şek liderliğindeki partizanlar, 1912’de kurulan Çin Cumhuriyeti’nin (ÇC) egemenliğinin adada bitmeme ettiğini gelecek sürerek Aralık 1949’da Taipei’yi iare hükûmet merkezi anons etti.

Taraflar 1979’a denli harp durumunu sürdürdü. İlk yerine KMT güçleri Haziran 1949’da topu topu Çin limanlarının kapatıldığını anons ederek bölgeden güzeşte ecnebi gemilere dahil etmeye başladı. O senelerde Çin anakarasında güçlü yolu keder yayılmış bulunmadığı için bu dahil yıldız ve cenup Çin arasındaki ticarete durgu vurdu.

ÇHC'nin ilanının elden arkası sıra Komünistler Ekim 1949’da Tayvan Boğazı’nda KMT kontrolündeki Kinmen (Quemoy) Adaları’na atılım başlattı. Milliyetçiler saldırıyı püskürterek Komünistlerin Tayvan’a ilerlemesini önledi.

Komünistler devrisi sene düzenledikleri saldırılarda ise kalburüstü oldu. Nisan 1950’da güneybatıdaki Hainan Adası’nı, mayısta Cıciang eyaleti açığındaki Couşan Adası’nı, ağustosta ise Guangdong eyaleti açığındaki Vanşan Adası’nı ele geçirdi.

Birinci Tayvan Boğazı krizi

KMT, anakarada Fucien eyaleti kıyısında arama etmiş bulunduğu adaları, gelecekte Komünistlere dirlik düzenleyeceği birlikte harekatın sıçrama tahtası yerine görüyordu.

Komünistlerin 3 Eylül 1953’te Kinmen Adaları’nı bombalamaya başlayıp ayrımsız anda Doğu Çin Denizi’ndeki Daçen Adaları’nı zılgıt etmesiyle Birinci Tayvan Boğazı krizi yırtık verdi.

ÇHC'nin 20 Ocak 1955’te Doğu Çin Denizi’ndeki Yicangşan Adaları’nı KMT’den geri alması üstünde Amerika Kongresi, 24 Ocak’ta Amerika Başkanı’na Çin Cumhuriyeti’nin derya birlikte hayli memleketlerini siper yetkisi sağlayan "Formoza Kararı"nı benimseme etti.

İkinci Dünya Savaşı süresince Çan Kay-şek önderliğindeki KMT güçlerini bilfiil destekleyen ABD, önceki kat Tayvan üzerine kendine birlikte cins güvenceci görevi biçiyordu.

ABD hükümetinin bu tutumu benimsemesinde ayrımsız senelerde Kore Savaşı’nda Çin Halk Cumhuriyeti’nin Sovyetler Birliği ile Kuzey Kore güçlerini desteklemesi çarpıcı oldu.

Kriz, bağlantısızlar hareketine önderlik fail devletlerin devreye girmesi ve Komünistlerin Mart 1955’te Kinmen bombardımanına sonuç vermesiyle çözüldü.

İkinci Tayvan Boğazı Krizi

İkinci Tayvan Boğazı Krizi ise Komünistler ve Milliyetçiler ortada 23 Ağustos 1958’de iklim ve denizde çatışmaların başlamasıyla yırtık verdi. Komünistler Tayvan Boğazı'ndaki Kinmen Adaları'nı, Milliyetçiler ise anakaradaki liman şehri Şiamen'i ferde ateşine tuttu.

Çin Halk Kurtuluş Ordusu (PLA) gemileri, Kinmen Adaları’nı ablukaya alarak KMT’nin bütünleme gemilerinin adalara yaklaşmasını engelledi. ABD, Çan Kay-şek’in PLA futbolcu bataryalarını bombardıman isteğini geri çevirse de harp jetleri ve uçaksavar silahlarıyla KMT güçlerine dayanak noktası sağladı, adalara bütünleme sağlanması düşüncesince yüzergezer akım gemilerini devreye soktu.

7 Eylül’de Amerika gemileri KMT bütünleme gemilerinden oluşan konvoya zevcelik ederken Komünistler filoyu ferde ateşine tutmaktan kaçındı.

Kriz, Komünistlerin 25 Ekim’de bölümsel ateşkes anons etmesiyle sona erdi.

Sonraki senelerde direkt çatışmalar olmasa da ortalık iç mücadelesi sona erdirecek birlikte ateşkes yahut sulh anlaşmasına da imza atmadı.

Diplomatik iştihar ve BM’de temsil

1971’e denli güzeşte müddette ne hükümetin Birleşmiş Milletlerde (BM) Çin’i asimilasyon edeceği kesinleşmemiş olmayı sürdürdü. Çin Cumhuriyeti, Kuzey Atlantik Paktı (NATO) ülkelerinin şişman kısmı kabilinden Çin’in yasal mümessili yerine benimseme edilmeyi sürdürürdü. Öte taraftan Varşova Paktı ülkeleri, bloksuz devletler ve İngiltere ile Hollanda kimi Batılı devletler Çin anakarasını arama fail Halk Cumhuriyeti’ni Çin'in yasal mümessili yerine tanımayı seçti.

“İki Çin” yerine isimlendirilen bu dönem, ahir senelerde birlikte hayli sayıda ülkenin diplomatik alım satım tercihini Çin Cumhuriyeti'nden Çin Halk Cumhuriyeti'ne çevirmesi ve 1971'de BM Genel Kurulu'nda meydana getirilen oylamada Pekin hükümetinin Çin'in birlikte tane yasal mümessili benimseme edilmesiyle sona erdi.

ÇHC ve onu muhatap benimseme fail devletler "tek Çin" politikasını benimserken Tayvan’ın ve Çin Cumhuriyetinin BM ve başka arsıulusal örgütlerdeki konumunu belgisiz duruma getirdi.

Çan Kay-şek’in 1975’te, Mao Zıdong’un da 1976’da ölmesinin arkası sıra Çin-Tayvan ilişkileri barışçı ancak anlaşmazlıkların bitmeme etmiş bulunduğu birlikte devre girdi.

Tayvan, 1987’de önceki kat anakaraya seyahatlere müsaade verdi. 1988’de benimseme edilen "22 Nokta Düzenlemesi" ile Çin Halk Cumhuriyeti’ndeki Tayvan yatırımlarına bağış muafiyetleri ve sahiplik hakkı güvencesi sağlanırken "1992 Uzlaşması" ile ortalık ilişkilerinde fonksiyonel meselelere şimdi birlikte tomar odaklanabilmek düşüncesince ferman konusunu belgisiz salıverme üzerine anlaştı.

Fakat hesaplı ilişkilerin gelişim göstermesi ve etkileşimlerin çoğalması gerilimleri sona erdirmedi.

Üçüncü Tayvan Boğazı Krizi

Tayvan Boğazı’nda toy kriz, Temmuz 1995’de zamanın Tayvan önderi Lee Teng-hui’nin, mezunu bulunduğu ABD’nin Cornell Üniversitesinden konuşmaya çağırma edilmesi ve Amerika Kongresinin, diplomatik aşinalık bulunmadığı düşüncesince ara sınav verilemeyen Lee’nin ülkeye vizesiz girişi düşüncesince değişmeyen almasının arkası sıra geldi.

Lee, davete icabet ederek ABD’nin yöntemini tutarken ziyarete öfkelenen ÇHC yönetimi 7 Temmuz’da Tayvan Boğazı’nda roket denemeleri yapacağını bildirdi. Fucien eyaletindeki Çin askeri birlikleri harekete geçirilirken ağustosta meydana getirilen roket denemelerini ekimde asıl kurşun ve mühimmatın kullanıldığı sürüm tatbikatı izledi.

ABD ise buna reaksiyon olarak, Başkan Bill Clinton'ın direktifiyle alana dü tayyare gemisi filosu ve birlikte de sürüm gemisini göndererek beden gösterisi yaptı. Uçak gemilerinden bir tanesi ve sürüm gemisi Tayvan Boğazı’ndan geçti.

Çin’in ABD’nin Tayvan’a iane göndermesi şeklinde rastgele birlikte dirlik akım yapamayacağını almak mecburiyetinde kalmıştı. Ancak Pekin, 23 Mart 1996’da Tayvan’da yapılacak önderlik seçiminde Lee’nin baştan seçilmesini karşılamak kıl payı toy roket denemeleriyle ada seçmenine ileti ödeme girişiminde bulundu.

PLA, 8-15 Mart tarihlerinde Tayvan’ın Keelung ve Kaohsiung limanları açığında, ada karasularına düşecek halde roket denemeleri yaptı.

Bölgenin derya ticareti ve iklim yolu trafiğinde takıntılara minval açan denemeler, Lee’nin baştan seçilmesini de engelleyemedi.

Yeni birlikte buhran kapıda mı?

Çin ordusunun sonuç günlerde Tayvan’ın “Hava Savunma Tanımlama Sahası” yerine belirlediği alana birlikte hayli sayıda harp uçağıyla girmesi, Tayvan Boğazı’nda toy birlikte askeri gerilimin kapıda mı bulunduğu sorusuna minval açtı.

Tayvan Savunma Bakanlığı, 1 Ekim’de 38, 2 Ekim’de 39, 3 Ekim’de 16 ve 4 Ekim’de 56 harp uçağının iklim defans tanımlama alanına girdiğini bildirirken 4 Ekim'deki uçuşlar, Tayvan'ın kayıtlarını tutmaya başladığı Eylül 2020'den beri en birlikte hayli uçağın toprak almış bulunduğu "ihlal" yerine kayda geçti.

Çin Halk Cumhuriyetinin kuruluşunun kutlandığı 1 Ekim Ulusal Günü ve izleyen haftada tatile giren Çin tarafı bahis konusu askeri faaliyetin sebebine ilişkin daha resmi izah yapmazken mutluluk medyasında toprak meydan salık ve yorumlarda, uçuşların Demokratik İlerici Partinin (DPP) istiklal yatkın önderi Tsai Ing-wen ve destekçilerine müteveccih birlikte “savaş uyarısı” bulunduğu belirtildi.

ABD’li yetkililer uçuşları “provokasyon” yerine nitelerken Beyaz Saraydan ve Amerika Dışişleri Bakanlığından meydana getirilen açıklamalarda, bölgedeki gelişmelerin yakından izlediği ve Tayvan’a desteğin sürdürüleceği mesajı verildi.

Çin tarafının uçuşları sürdürüp sürdürmeyeceği daha öngörülemezken gerilimin ne yönde seyredeceği ileriki günlerde atılacak adımlara ilişkin olacak.