Ankara
İran ile nükleer anlaşmanın tarafları ortada anlaşmayı baştan animasyon ve ABD'nin anlaşmaya dönüşünün müzakere edilmiş bulunduğu fakat haziranda doğranan nükleer görüşmelerin yedinci turu ferda başlıyor.
Haziranda boşluk verilmesinden sonradan nükleer anlaşmanın taraflarının görüşmelere dolaşım çağrılarına etraflıca müddet mukamele vermeyen toy İran hükümeti, 3 Kasım'da müzakerelere ay böylece yeni baştan start sonucu aldığını açıkladı.
Avusturya'nın başkenti Viyana'da pazartesi başlamış olacak görüşmelere, Avrupa Birliği (AB) koordinatörlüğünde İran ile nükleer anlaşmanın tarafları Rusya, Çin, İngiltere, Fransa ve Almanya (4+1) katılacak. 2018'de anlaşmadan biricik cepheli çekilen Amerika ise görüşmelere bilvasıta katılacak. ABD, İran ile direkt mülaki olmak istese de Tahran yönetimi, anlaşmaya yeni baştan dönene denli Washington ile direkt görüşmeleri reddediyor.
ABD, İran'ın anlaşmadaki taahhütlerine art dönmesini isterken Tahran ise nükleer anlaşmadan ayrılan yan alegori en herşeyden ilk olarak Washington'un anlaşmaya dönüp yaptırımları kaldırmasını ve anlaşmadan yeni baştan ayrılmayacağına müteallik garanti istiyor.
Kapsamlı Ortak Eylem Planı (KOEP) alegori isimlendirilen nükleer anlaşma, İran ile Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyinin (BMGK) sürekli üyeleri ABD, Rusya, Çin, İngiltere ve Fransa ile Almanya (5+1) ortada 14 Temmuz 2015'te imzalandı.
Uluslararası yaptırımların kaldırılması karşılığında Tahran'ın nükleer faaliyetlerinin düzenlenmiş bulunduğu ve teftiş dibine alındığı nükleer anlaşma, 16 Ocak 2016'da Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyinin (BMGK) onayıyla yürürlüğe girdi ve İran arsıulusal yaptırımlardan azda olsa kurtuldu. Amerika Başkanı Joe Biden'ın Başkan Yardımcısı bulunduğu devirde imzalanan ve dü yurt arasındaki düşmanlıkları sona erdirme vaadini de haiz nükleer anlaşma, dü yurt arasındaki diyaloğun da azda olsa genişlemesine yardım sağladı.
Donald Trump'ın başkanlığı devrinde Washington, geçmiş hile çeşidinden imzalanan anlaşmayı tam bulmadı ve İran'ı roket programı ve lehçe nüfuzunun da sınırlandırıldığı toy müşterek anlaşmaya zorlayabilmek düşüncesince gelişigüzel bölgede edisyon uygulamaya başladı.
Washington, 8 Mayıs 2018'de anlaşmadan biricik cepheli çekilerek İran'a baştan müeyyide uygulamaya başlayınca Tahran yönetimi, "stratejik sabır" ismini verdiği bekleme politikasıyla Avrupa ülkelerinden Amerika yaptırımlarına huzur nükleer anlaşmayı koruyacak adımlar atmasını bekledi.
Bu süreçte Ocak 2019'da Avrupa devletleri çeşidinden İran ile ticareti sürdürebilmek düşüncesince INSTEX isminde sanlı hususi ifa mekanizması kuruldu fakat ABD'nin baskıları zımnında deli dolu bir duruma getirilemedi.
Avrupa ülkelerinden beklediğini alamayan İran, ABD'nin yaptırımlarına huzur anlaşmadan meydana gelen hepsi taahhütlerini 8 Mayıs 2019'da aşamalı alegori durdurmaya başladı. İran, 5 Ocak 2020'de anlaşmadaki taahhütlerini ağız ağıza sona erdirerek, efdal kurda uranyum zenginleştirme işlemi karışma müşterek paradigma etap attı.
Fahrizade suikastının peşi esna Meclisin çıkardığı yasayla nükleer ameliyat hızlandı
Nükleer anlaşma, Tahran'a yüzdelik 3,67 oranında uranyum zenginleştirme faaliyetini temdit ve en aşırı 300 kilo uranyumu elinde tutabilme izni veriyor. Anlaşma İran'a 300 kilogramın üstündeki uranyumu arsıulusal piyasada satarak karşılığında saf uranyum alabilme olanağı tanıyor.
İranlı bilgi insanı Muhsin Fahrizade'ye planlı suikastın peşi esna mecliste çıkarılan ve geçmiş hükümetin itirazlarına karşın 1 Aralık 2020'de sonuncu alegori onaylanan kanun ise İran Atom Enerjisi Kurumunun uranyumu minimum yüzdelik 20 zenginleştirmeye başlamasını ve ceninisakıt seviyeli zenginleştirilmiş uranyum stoklarını artırmasını mecburi kıldı. Bu kapsamda uranyum zenginleştirme tesislerine nükleer anlaşma kapsamında kullanılmasına müsaade sunulan IR-1 santrifüjleri namına uranyumu elan aceleci zenginleştirebilen IR-2, IR-4 ve IR-6 santrifüjleri yerleştirildi.
İran Atom Enerjisi Kurumu, bahis konusu kanun kapsamında 5 Ocak'ta Fordo'daki nükleer tesiste Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) müfettişlerinin nezdinde uranyumu yüzdelik 20 saflıkta zenginleştirdiklerini açıkladı. Bunun hakkında nükleer anlaşmanın tarafları Fransa, Almanya ve İngiltere, İran'ın yüzdelik 20 saflıkta uranyum zenginleştirme faaliyetinden "derin endişe" duyduklarını bildirdi. İran bu el 17 Nisan'da yüzdelik 60 oranında uranyum zenginleştirdiğini duyurdu. Dönemin Dışişleri Bakan Yardımcısı Abbas Arakçi de UAEA'yı yüzdelik 60 düzeyinde uranyum zenginleştirdiklerine müteallik bilgilendirdiklerini açıkladı. İran bu süreçte UAEA ile iş birliğini de kısıtladı.
İran, nükleer tabanca üretiminde de kullanılabilen uranyum metali üretti
Tahran'ın uranyumu yüzdelik 20 ve yüzdelik 60 saflıkla zenginleştirmesi asıl müşterek etap alegori görülüyor zira İran, nükleer anlaşmaya imza atmadan evvela de yüzdelik 20 oranında zenginleştirilmiş uranyum üretiyordu. Uranyumun yüzdelik 20 ve üstünde zenginleştirilmesi ise nükleer bomba elde etmeye olanak sağlayacak yüzdelik 90 saflıkta parçalanabilir uranyuma iktiran etmek düşüncesince ehemmiyetli müşterek etap alegori benimseme ediliyor.
İran, uranyum zenginleştirilme işlemlerinin birlikte nükleer tabanca üretiminde de kullanılabilen uranyum metali üretmeye başladı. UAEA çeşidinden 17 Ağustos'ta meydana getirilen açıklamada, İran'ın İsfahan'daki uranyum zenginleştirme tesislerinde yüzdelik 20 zenginleştirilmiş 200 gr. uranyum metali ürettiği bilgisi verildi. Bu numara 11 Şubat'ta UAEA çeşidinden meydana getirilen açıklamada 3,6 gr. alegori verilmişti.
UAEA'nın İran'ın nükleer programıyla ait 7 Eylül'de yayımladığı akıbet raporunda ise Tahran'ın nükleer tabanca elde etmek düşüncesince kullanılabilecek efdal kurda zenginleştirilmiş uranyum stokunu artırmaya bitmeme etmiş bulunduğu ve yüzdelik 20 düzeyinde 84,3 kilo ve yüzdelik 60 düzeyinde 10 kilo uranyum zenginleştirdiğinin bilgisi verildi. İran Atom Enerjisi Kurumu Sözcüsü Behruz Kemalvendi 5 Kasım'da icra ettiği açıklamada, yüzdelik 20 oranında zenginleştirilmiş uranyum miktarını 210 kilograma yüzdelik 60 oranında zenginleştirilmiş uranyum miktarını da 25 kilograma çıkardıklarını bildirdi.
Tahran yönetimi, nükleer tabanca üretebilecek kapasiteye erişebileceği ihtimaline müteveccih arsıulusal endişelere, nükleer programının barışçıl bulunduğunu ve uranyum metalinin çırçıplak nükleer programı doğrultusunda geliştirildiğini belirterek mukamele veriyor. İran, nükleer anlaşmadaki ihlallerinin de "Yaptırımların art getirilmesi şeklinde veya taraflardan birinin anlaşmadaki sorumluluklarını namına getirmediği halde İran'ın nükleer anlaşmadaki yükümlülüklerini ağız ağıza veya azda olsa durdurabileceğini" öngören nükleer anlaşmadaki 26 ve 36'ncı maddeyi asal aldığını ve attığı adımların anlaşmayı ihlal etmediğini savunuyor.
UAEA ile ağız tatsızlığı çözülemedi
UAEA Başkanı Rafael Mariano Grossi, İran’ın nükleer programının konfirmasyon ve müşahede faaliyetlerinde yaşanmış bulunan güçlükler ve kuruluşa bildirilmeyen bahis konusu 4 noktaya bağlı açıklığa kavuşturulmamış sorunları mülaki olmak neredeyse 23 Kasım'da Tahran’ı görüşme etti.
Grossi, İranlı yetkililerle görüşmelerin sonucuyla ait 24 Kasım'da basına icra ettiği açıklamada, görüşmelerde uzlaşma sağlayamadıklarını ve İran'ın nükleer programına müteveccih konfirmasyon ve müşahede faaliyetlerini sürdürmekte asıl mesail yaşandığını söyledi. İran Dışişleri Bakanı Abdullahiyan ise bire müşterek devir icra ettiği açıklamada, UAEA'nın "teknik mevzuları politize ettiğini" fakat anlaşmanın muhtemel bulunduğunun mesajını verdi.
İran, yaptırımların ağız ağıza kaldırılmasını, Amerika ise İran'ın anlaşmadaki taahhütlerine dönmesini istiyor
ABD Başkanı Biden, selefi Trump devrinde ülkesinin biricik cepheli çekilmiş bulunduğu anlaşmaya baştan katılmaya amade bulunduğunu açıklamasına karşın İran ile nükleer anlaşmanın tarafları ortada nisanda Viyana'da süregelen ve 6 cevelan bitmeme fail müzakerelere haziranda meyve alınamadan boşluk verildi.
Taraflar, nükleer anlaşmaya dolaşım ait oydaş olsa da evvel adımı kimin atacağı mevzusundaki ağız tatsızlığı aşılamadı. İlk altı turda, İran karışma hepsi taraflar, anlaşmanın baştan uygulanabilir bir duruma gelmesi düşüncesince dü tarafın atması müstelzim eş anlı adımların çoğunda aksiyon kaydettiklerini ve çabucak çözüme varabilecekleri anlamında açıklamada bulundu.
Bu tam İran'da geçmiş hükümetin bilakis Batı'ya mesafeli ve nükleer anlaşmanın ülkeye yarar sağlamadığını korumak için çaba sarfeden muhafazakarların oluşturduğu toy hükümet göreve geldi. Dışişleri Bakanı Hüseyin Emir Abdullahiyan, nükleer görüşmelere toy hükümetin bakışına müteallik evvel mesajı, 22 Ağustos'ta mecliste icra ettiği ve geçmiş hükümetin aut siyasa tercihlerini eleştirdiği konuşmada verdi. Abdullahiyan, Asya ve komşulara odaklı aut siyasa benimseyeceklerini vurgulayarak "Dış politikamızı nükleer anlaşmaya bağlamayacağız. Nükleer anlaşma bakanlığı olmayacağız." ifadesini kullandı.
Nükleer anlaşmanın geleceği İran ile Amerika arasındaki komplike meselelerin çözümüne bağlı
İran, yurt ekonomisini aksatan ve Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi'nin en ehemmiyetli gündemlerinden bir tanesi bulunan ağırbaşlı yaptırımlardan sebep olmak düşüncesince Batı ile müzakerelere gerekseme duyuyor. Bu bağlamda, 29 Kasım'da başlamış olacak müzakerelerde İran ile Batı ortada uzlaşma, Tahran'ın nükleer programındaki asıl aksiyon ve İran'ın ABD'den anlaşmayı müşterek elan bırakma etmeyeceğine müteallik garanti arzu etmesi denli muhtelif komplike meselelerin çözümüne bağlı.
Tahran, nükleer programında anlaşma öncesindeki seviyeleri aşmış halde ve Amerika Başkanı Biden'ın ahir Amerika hükümetinin nükleer anlaşmadan çekilmeyeceğine müteallik garanti verebilmesi düşüncesince bahis konusu anlaşmanın Amerika Senatosunda "anlaşma" alegori onaylanması gerekiyor zira Amerika yasalarına göre, nükleer anlaşma BMGK onayına karşın Amerika düşüncesince sadece bağlayıcılığı sıfır siyasal üstlenme hükmünde.
Yeni görüşmelerin de steril kalması şeklinde İran'ın elan aceleci uranyum zenginleştirme olanağı sağlayacak toy çocuk santrifüjler üreteceği ve Natanz ve Fordo'daki uranyum zenginleştirme tesislerindeki merkezkaç kapasitesini tevsi zımnında gidebileceğinden düşünce ediliyor.
Bu halde da arsıulusal toplumda İran'ın nükleer tabanca üretebilecek kapasiteye eş olabileceğine müteallik endişeler dile getiriliyor. Buna cevap Natanz kentinde arazi düzlük ülkenin en şişman uranyum zenginleştirme tesisi alegori aşina Şehid Ahmedi Ruşen Nükleer Merkezi'ndeki merkezkaç atölyesine 2 Temmuz 2020 ve 11 Nisan 2021'de planlı ve İsrail'in suçlandığı dü baltalama saldırısının da İran'ın bu kapasiteye erişmesini geciktirdiği kestirim ediliyor.
ABD Dışişleri Bakanı Antony Blinken 13 Ekim'de icra ettiği açıklamada, İran ile diplomatlık periyodunun liyakatsiz olması şeklinde Washington'un "diğer alternatifleri devreye oyulgalamak düşüncesince amade olduğunu" söyledi.
