İstanbul
Prof. Dr. İsmail Demir, Kahramanmaraş merkezli depremlerden etkilenen illerdeki deprem atıklarının çevreye mümkün hasarlarının önlenmesi ve baştan değerlendirilmesiyle ilgilendiren ortak değerlendirmeyi AA Analiz düşüncesince 3 soruda kaleme aldı.
1 • Deprem atıklarının miktarı nelerdir ve nite skala gösteriyor?
Kahramanmaraş merkezli depremlerden etkilenen illerdeki hasar belirleme çalışmalarında 28 Şubat 2023 zamanı fiktif ile 4 milyon 750 bin özgür bölümden oluşan 1 milyon 520 bin tavan incelendi. Bunlardan 582 bin özgür departman ve 202 bin yapının aceleci yıkılacak, ciddi hasarlı yahut berbat bulunduğu tespiti yapıldı. Buna gereğince depremde ortaya çıkma atığın 70 ila 85 milyon metreküp olabileceği kestirim ediliyor. Literatürde 1 metreküp kıyamet atığı ağırlığının 1,8 ila 2 titrem ortada bulunduğu dikkate alındığında, hep atık miktarının 140 ile 170 milyon titrem ortada olması bekleniyor.
Deprem sonrası ortaya çıkan İnşaat Yıkıntı Atıkları (İYA), alışılagelen şartlarda edepli ve sert yapılış elemanlarından oluşan İYA'lardan farklılaşır. Normal senelerde bu atıkların şişman bölümü, özellikle mineral menşeli malzemeler, (beton, sıvalar, tuğla ve benzeşim örek malzemeleri, arsa ve tavan kaplamaları, alçı dekorasyon ve benzeri), yapım çeliği, öteki metaller ve donanım elemanları, canlılık malzemeleri (camyünü, taşyünü, köpükler, bitümlü malzemeler ve benzeri), camlar, plastik, seramik, ahşap ve benzeşim türde malzemelerden oluşur. Deprem enkazlarında başkaca mobilya, nesiç eşyaları, alkan eşyalar, doğruluk malzemeleri, üste besin atıkları ve bunlar kabil apayrı atıklar da bulunur.
Bunlar içre en şişman oranı kütlece yüzdelik 40 ila 50 oranında beton atıkları oluşturuyor. Eski yapılarda asbestli materyal kullanması yaygındır. Genellikle canlılık malzemeleri, tavan örtüleri, donanım malzemeleri ve benzeşim işlerde kaya lifi içerisinde ne bulunduğu arsa alıyor. Türkiye’de 2010 senesinde yapılarda asbestli materyal kullanması yasaklandı. Asbest aşırı edepli lifli yapıya ehil mineral ortak maddedir. İnsan vücuduna çoğu kez teneffüs kanalıyla girerek özellikle akciğer kazanmak neredeyse nice organda dokunmabana engelleme sert aşırı esenlik problemine sefer açabilir
2 • Atıkların çevreye verebileceği mümkün zararlar nelerdir?
Depremde ortaya çıkan çöküntü atığının 70 ila 85 milyon metreküp bulunduğu düşünülüyor. Ortalama ünite miktar ağırlığı metreküp başına 2 titrem ikrar edilerek kütlece atık miktarı 140 ila 170 milyon titrem kendisine kestirim ediliyor. Depremden en aşırı etkilenen Hatay, Kahramanmaraş̧, Malatya, Adıyaman ve Gaziantep illeri deprem atığının en ortak tomar oluşması muhtemel illerdir. O sebeple en aşırı bu vilayetlerde deprem atıkları düşüncesince lazım eğreti ve sonuncu ambarlama piyasası gereksinimi bulunuyor. Bu anlamda rüçhan kendisine bulunan sahaların artan kapasitesi belirlenerek arttırma dünkü eğreti ve sonuncu ambarlama alanlarının belirlenmesi gerekiyor. Oluşan atık miktarına gereğince bu illeri Osmaniye, Diyarbakır ve Elazığ izlem ediyor. Adana, Kayseri, Kilis, Niğde ve Şanlıurfa düşüncesince oranla bağan deprem atığı miktarı nedeniyle, bulunan sahalar ehliyetli olabilir. Ancak gine de bulunan meydan kapasitelerinin kontrolü gereklidir.
Deprem atıklarının depolanmasının önemi, emektar binalarda kaya lifi kullanımının çevreye mümkün zararları düşünüldüğünde şimdi güzel anlaşılacaktır. Asbest, yapılarda çatı, mefruşat ve tavan kaplamaları, canlılık gayeli fırlamış kaplamalar, yangına dayanabilen canlılık panelleri, kaloriferler, kazanlar, kaya lifi katkılı çimento levhalar, conta elemanları, atık su boruları ve benzeşim uygulamalarda kullanılıyor. Asbest kullanması Türkiye’de 2010 senesinde yasaklanmış, fakat bu tarihten geçmiş yapılarda kullanılmıştır. Deprem sonrası oluşan enkazlarda taşyünü, cıncık elyafı kabil lifli ısı canlılık malzemelerinin de yadımlama sonrası türap biçiminde havada asık kalmış şekilde yayılması riski vardır. Deprem enkazı alışılagelen yapılardaki atık türlerine arttırma kendisine muhteviyatında mobilya, tekstil, esrar eşyalar (beyaz eşya), plastikler, doğruluk malzemeleri, besin ürünleri kabil atıkları da içermektedir. Oluşan deprem enkazının eğreti debboy sahalarına taşınması sürecinde atıkları türlerine gereğince bölme olanağı olabildiğince kısıtlıdır. Enkaz muhteviyatında korozyona uğrayacak, bozunabilecek, parlayıcı ve yanıcı atık içerikleri de bulunur. O sebeple eğreti ve kalımlı debboy alanlarının seçiminde içmece suyu kaynaklarına, arsa altı sularına, zirai arsa sahalarına dokunca ita potansiyeli sıfır yerlerin seçimine nazarıitibar gösterilmelidir.
3 • Atıkların mümkün zararları nite önlenebilir ve nite baştan değerlendirilebilir?
Binaların yıkımı, atıkların taşınması ve yönetimi surecinde lazım iş sağlığı ve güvenliği önlemleri alınmalıdır. Deprem çöküntü atıklarının eğreti ambarlama sahalarına taşınması, burada atıkların içindeki materyallerin ayrılarak şişman miktarda art dönüşümünün sağlanması, arta artan atıkların ise tehlikelilik seviyesine gereğince ilgilendiren yönetmeliklerde belirtildiği halde kaldırılmış edilmesi gerekiyor. Deprem enkazının kütlece yüzdelik 40 ila 50 oranında beton atıklarından oluştuğu kestirim ediliyor. Atık yönetimi dü kademeli kendisine yürütülebilir. Birinci etapta eğreti ve sonuncu ambarlama alanları atık miktarını karşılayacak kapasitede seçilmelidir. Yangına erinç ambarlama sahalarında atıklar mahsus ortak yüksekliğin üstünde istiflenmemeli, düzenlilik önlemleri alınmalıdır.
İkinci etapta deprem enkazı atıklarının iktisadi ve saf çevrenin korunmasına müteveccih art kazanımı süreci başlatılmalıdır. Atık sahalarına kamu, kamu/özel bölüm teşrikimesai yahut evcil yönetimler çeşidinden art transformasyon tesisleri devir kaybetmeden kurulmalıdır. Birçok ülkede “enkaz döküm alanı” terimi yoktur, “geri transformasyon tesisi” terimi vardır. Sıkı yasalı tensikat ve teşvikler uygulanır. Bu sayede İYA yüzdelik 100’e vasıl oranlarda art dönüştürülebilir. Enkaz yahut İYA, art transformasyon tesislerine sevap karşılığı ikrar edilir. Burada ayırma, kırma, eliminasyon ve bölümlendirme işlemlerinden geçirilerek art dönüşüme anık duruma getirilir. Ayrılan ve sınıflandırılan gelişigüzel ortak atık cinsi özlük istihsal tesisine gönderilerek dünkü ürünün üretiminde girdi durumuna getirilerek ekonomiye kazandırılır. Geri dönüştürülmüş materyal kullanması hem tabiat ananın korunması, hem de saf kaynakların iktisadi kullanımını sağlar ve bire ortak sürede dünkü istihdam olanakları da sunar.
Özellikle beton atıklarının baştan kullanımının yaygınlaşmasına bariyer kendisine tanıdık problemlerin çözülmesi düşüncesince yasalı kodifikasyon gerekiyor. Bunu düşüncesince öteki devletlerde bulunduğu kabil hem zorba hem de motivasyon edici önlemlerin ortak arada katılması çözümü kolaylaştıracaktır. Bu doğrultuda, kullanıcıları ve uran elemanları bilinçlendirici toplantı, konuşma ve benzeşim etkinlikler düzenlenebilir.
[1]T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı. (2023, Mart 01). Bakan Kurum: "582 Bin Bağımsız Bölüm Ve 202 Bin Binanın Acil Yıkılacak, Ağır Hasarlı Veya Yıkık Olduğu Tespitini Yaptık" ". Erişim 01.02.2023, https://www.csb.gov.tr/bakan-kurum-582-bin-bagimsiz-bolum-ve-202-bin-binanin-acil-yikilacak-agir-hasarli-veya-yikik-oldugu-tespitini-yaptik-bakanlik-faaliyetleri-38458
[2]İTÜ, 6 Şubat 2023, 04.17 Mw 7,8 Kahramanmaraş (Pazarcık, Türkoğlu), Hatay ve 13.24 Mw 7,7 Kahramanmaraş (Elbistan/Nurhak-Çardak) Depremleri Ön İnceleme Raporu. Erişim 01.02.2023, https://haberler.itu.edu.tr/docs/default-source/default-document-library/2023_itu_deprem_on_raporu.pdf?sfvrsn=77afe59e_4
[3]Türk Toraks Derneği Çevresel ve Mesleki Akciğer Hastalıkları Çalışma Grubu (2023, Mart 01). Erişim 01.02.2023, https://toraks.org.tr/site/community/news/3684
[4]Orta Doğu Teknik Üniversitesi, 6 Şubat 2023 Kahramanmaraş-Pazarcık Mw=7.7 Ve Elbistan Mw=7.6 Depremleri Ön Değerlendirme Raporu. Erişim 01.02.2023, https://eerc.metu.edu.tr/tr/system/files/documents/DMAM_2023_Kahramanmaras-Pazarcik_ve_Elbistan_Depremleri_Raporu_TR_final.pdf
[5]İsmail Demir, İnşaat Yıkıntı Atıklarının Beton Üretiminde Kullanımı ve Beton Özelliklerine Etkisi, AKÜ Fen Bilimleri Dergisi 2009-02 105 -114. Erişim 01.02.2023, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/18725
[Prof. Dr. İsmail Demir, Afyon Kocatepe Üniversitesi İnşaat Mühendisliği Bölümü Öğretim Üyesi]
*Makalelerdeki efkâr yazarına aittir ve Anadolu Ajansının editöryal politikasını yansıtmayabilir.
